Opublikowano: 12 Gru 2012

Rozdział I - Tendencje zmian w polskiej edukacji

Rozdział pierwszy raportu jest poświęcony analizie głównych zmian ilościowych zachodzących w oświacie oraz w kształceniu na poziomie wyższym. Jest to zarazem kontynuacja analiz podstawowych tendencji edukacyjnych zapoczątkowanych w „Raporcie o stanie edukacji” z poprzedniego roku. W rozdziale przedstawiono przede wszystkim zmiany liczby uczniów, nauczycieli, oddziałów i szkół na tle zmian demograficznych. Szczególną uwagę zwrócono na stopniowe powiększanie się odsetka dzieci objętych opieką przedszkolną, rosnącą koncentrację kształcenia dzieci w przedszkolach, szkołach podstawowych i gimnazjach (czemu sprzyja spadek demograficzny populacji w wieku do 12 lat), niewielki, ale niepokojący spadek skolaryzacji dokonujący się w ostatnich latach, zwłaszcza wśród młodzieży w wieku gimnazjalnym, stabilizację w ostatnich 5 latach liczby kształcących się w szkołach zawodowych na wcześniej obniżonym poziomie, redukcję roli szkół policealnych i to mimo niepodejmowania studiów przez znaczną część osób kończących kształcenie na poziomie średnim ogólnym, a więc bez zdobycia przygotowania zawodowego. Osobno uwagę poświęcono zmianom kształcenia na studiach wyższych, w tym malejącej liczbie studentów (z powodów demograficznych) i stopniowej dywersyfikacji kierunków kształcenia, przy czym zauważono, że struktura kształcenia wciąż dalece odbiega od spodziewanych kierunków rozwoju popytu na pracę. 

Podrozdział 1.2. poświęcono finansowaniu edukacji. Wykorzystując dostępne dane Ministerstwa Finansów, stwierdzono stopniowy wzrost nakładów na oświatę z budżetów samorządów gminnych i powiatowych, co powoduje przeznaczanie na nią coraz większych sum ze środków własnych jednostek samorządu terytorialnego (ponad wysokość uzyskanej subwencji oświatowej), głównie pod wpływem relatywnie wysokiej dynamiki wydatków na wynagrodzenia (efekt większej liczby nauczycieli w proporcji do liczby uczniów, osiągania przez nich wysokich stopni awansu służbowego i podwyżek płac). Z drugiej strony udział wydatków na oświatę w wydatkach samorządów ogółem maleje, co wskazuje na silne dążenie samorządów do zaspakajania innych potrzeb lokalnych niż oświatowe. Zauważono również tendencję do różnicowania wydatków oświatowych na jednego ucznia dodatnio skorelowaną z zamożnością regionów, co może umacniać terytorialne różnice w wyposażeniu w kapitał ludzki. Przedstawiono też źródła i wysokość finansowania szkolnictwa wyższego, zwracając uwagę na wyraźne różnicowanie sytuacji uczelni publicznych (z dominacją dotacji budżetowej) i prywatnych (finansujących kształcenie głównie z opłat za studia), przy zaznaczeniu jednak tendencji rozszerzającej finansowanie uczelni niepublicznych poprzez system stypendialny i zwiększony dostęp do środków na badania. Finansowanie edukacji wyższej ze środków publicznych cechuje też duża nierównomierność w czasie – okresy wzrostu nakładów przeplatają się z okresami spadku, co, przy stosunkowo niskim poziomie finansowania tejże edukacji, może negatywnie wpływać na rozwój uczelni i jakość ich pracy.

W podrozdziale 1.3. syntetycznie przedstawiono wyniki sprawdzianu szóstoklasistów oraz egzaminu gimnazjalnego, które potwierdziły istnienie regionalnych różnic (najwyższe wyniki osiągają dzieci z większych miast i z Polski południowo-wschodniej). Regiony o stosunkowo małym zróżnicowaniu szkolnych wyników egzaminacyjnych cechuje też na ogół ich stosunkowo wysoki wynik średni. Wyniki egzaminów pozostają zróżnicowane w zależności od organu prowadzącego szkoły. W przypadku szkół niepublicznych na terenie wsi i małych miast ich wyniki egzaminacyjne były zbliżone lub tylko nieznacznie niższe niż uzyskiwane w szkołach publicznych, w dużych miastach zaś wyraźnie wyższe. 

W wyniku głębokich ilościowych zmian kształcenia sięgających połowy pierwszego dziesięciolecia XXI wieku, których efekty utrzymały się przez ostatnie 5 lat, doszło do zdecydowanej zmiany struktury wykształcenia ludności, co opisuje rozdział 1.4. W zasobach ludności potencjalnie aktywnej ekonomicznie w wieku od 25 do 64 lat od 2000 r. drastycznie zmalała liczba osób nieposiadających nawet wykształcenia ponadgimnazjalnego (o blisko 1,6 mln osób), a wzrosła liczba osób z wyższym wykształceniem (o 2,6 mln osób). Zwiększanie udziału osób wysoko wykształconych w populacji nie przebiegało równomiernie – w efekcie w 2010 r. więcej niż co czwarta kobieta i mniej niż co piąty mężczyzna posiadał wyższe wykształcenie, choć u progu drugiego tysiąclecia udziały te były zbliżone (w 1997 r. wręcz takie same), na wsi udział osób z wyższym wykształceniem był przeszło 3-krotnie niższy niż w dużym mieście. Widoczne były również różnice między poszczególnymi województwami, np. w opolskim udział ten wynosił 18,3% wobec 32,1% w mazowieckim. To różnicowanie jest wynikiem zdecydowanych zmian w kształceniu się młodej części ludności – widocznych zwłaszcza w porównaniu z poziomem wykształcenia ludności w wieku przedemerytalnym.

Podrozdział 1.5. opisuje zmiany w sytuacji na rynku pracy w zależności od wykształcenia, w tym zwłaszcza korzystniejszą od reszty populacji sytuację osób z wyższym wykształceniem mierzoną aktywnością na rynku pracy czy zatrudnialnością. Przewaga ta dotyczy całego okresu objętego analizą (od 2000 r.) i wciąż rośnie. Niskie wykształcenie wiąże się z podwójnie niekorzystnym oddziaływaniem rynku pracy – po pierwsze, skutkuje relatywnie wyższym bezrobociem (i niższym zatrudnieniem), po drugie, dużą zmiennością sytuacji na rynku pracy, zależnej od koniunktury gospodarczej. Wysokie wykształcenie okazuje się najlepszą ochroną przed tymi zagrożeniami. Obserwacja podstawowych wskaźników rynku pracy na tle wieku uprawnia do stwierdzenia, że początkowe trudności ze znalezieniem pracy po ukończeniu szkół mają głównie absolwenci zasadniczych szkół zawodowych, co wydaje się zaskakujące w kontekście badania popytu na pracę, który jest szczególnie duży właśnie w grupie wykwalifikowanych pracowników niższego szczebla. Inną grupą w stosunkowo trudnej sytuacji na rynku pracy są absolwenci liceów ogólnokształcących niepodejmujący dalszej nauki. W obu tych grupach najtrudniej zdobyć pracę na terenach województw podkarpackiego i lubelskiego, częściowo również kujawsko-pomorskiego.

Podsumowując, cała część pierwsza raportu prezentuje dane odnoszące się do uczestnictwa w edukacji i do nakładów na edukację – w obu obszarach widoczny jest ogromny wysiłek wkładany w kształcenie i stopniowe zmiany, które dzięki niemu zachodzą w strukturze wykształcenia społeczeństwa i w zapotrzebowaniu na nie na rynku pracy.

Rozdział I - Tendecje zmian w polskiej edukacji [PDF - 3MB]

Errata do „Raportu o stanie edukacji 2011. Kontynuacja przemian" [PDF - 0,2MB]