Umiejętności interpretacyjne ucznia z języka polskiego

Opublikowano: 21 Maj 2012

Spotkanie zostało zorganizowane 29 marca 2012 r. przez Instytut Badań Edukacyjnych jako kontynuacja dwudniowego seminarium Doświadczenie lektury, które w grudniu ubiegłego roku IBE zorganizował w Krakowie we współpracy z Uniwersytetem Jagiellońskim.

Celem marcowego seminarium było  zderzenie refleksji nad nauczaniem literatury z refleksją nad formami sprawdzania umiejętności interpretacyjnych uczniów podczas egzaminu, a także zaprezentowanie przemyśleń na temat sposobów przekładania zapisów nowej podstawy programowej dotyczących analizy i interpretacji tekstów kultury na zadania, które mogą służyć zarówno kształceniu, jak i sprawdzaniu osiągnięć uczniów.

Prelegentami byli: prof. Ewa Jaskóła (UŚ, IBE), prof. Anna Janus-Sitarz (UJ), prof. Sławomir Jacek Żurek (KUL), dr Henryk Szaleniec (IBE), dr Wioletta Kozak (IBE), Adam Brożek (IBE). Podwójną rolę – prelegenta i prowadzącego pełnił prof. Krzysztof Biedrzycki (UJ, IBE).

W spotkaniu wzięli udział akademiccy literaturoznawcy i metodycy, pracownicy okręgowych komisji egzaminacyjnych, nauczyciele gimnazjów i liceów oraz przedstawiciele IBE.

Dyrektor IBE dr hab. Michał Federowicz, witając zebranych, podkreślił, że spotkanie jest ważnym głosem w dyskusji nad kształtem systemu egzaminowania w zakresie języka polskiego. Wyraził nadzieję, że dyskusja nad wygłoszonymi referatami przyniesie wiele cennych uwag i wniosków przydatnych w budowaniu koncepcji sprawdzianu po szkole podstawowej i nowej formuły egzaminu maturalnego oraz w doskonaleniu egzaminu gimnazjalnego z języka polskiego.

Pierwszym prelegentem był dr H. Szaleniec, który wygłosił wykład na temat założeń metodologicznych egzaminu z j. polskiego. Mówił o tym, co to znaczy dobry egzamin, jakie główne cele ma spełniać. Wspomniał również o badaniach, jakie IBE prowadzi nad funkcjonującym już ponad 10 lat polskim systemem egzaminowania zewnętrznego. Ich wyniki posłużą doskonaleniu sprawdzianów i egzaminów oraz mogą być wykorzystywane do poprawy efektywności kształcenia w szkołach.

W kolejnym wystąpieniu dr W. Kozak i A. Brożek próbowali odpowiedzieć na pytanie: Jak można budować zadania sprawdzające umiejętności interpretacyjne uczniów? W. Kozak zwróciła uwagę na wagę zapisów podstawy programowej, która zarówno w celach ogólnych, jak i szczegółowych wiele miejsca poświęca umiejętnościom interpretacyjnym. Podkreśliła, że zadania nie mogą ograniczać się jedynie do sprawdzania prostych czynności analitycznych, muszą sprawdzać również umiejętności złożone. Zaprezentowany przez nią model sprawdzania opierał się na założeniu, że zadania mają prowadzić ucznia od rozumienia tekstu do interpretacji. Wskazała, że uczeń powinien mieć okazję przejść różne etapy pracy z tekstem – od czytania intuicyjnego, a więc prostych pytań:  o czym jest tekst, jak uczeń go odczytał, jakie wrażanie wywarła na nim lektura, poprzez refleksję nad tym, w jaki sposób uczeń może wyjaśnić swoje rozumienie, jakie przesłanki z tekstu na to rozumienie wpłynęły, aż do próby pogłębionej interpretacji, czyli odpowiedzi na pytanie, czy utwór powiedział coś istotnego o człowieku, świecie, sztuce. A. Brożek omówił przykłady zadań związanych z interpretacją tekstów wykorzystanych w badaniach krajowych i międzynarodowych. Wskazał, iż zadania takie muszą  pojawiać się na różnych etapach kształcenia – tak, by próby interpretacyjne podejmowali zarówno uczniowie najmłodsi, a więc już na pierwszym etapie kształcenia, jak i maturzyści. Ważny i trudnym aspekt konstruowania zadań o charakterze interpretacyjnym, które mogą mieć wyłącznie formę otwartą, jest konieczność formułowania trafnych kryteriów akceptowalności odpowiedzi uczniowskich. Kryteria te powinny być precyzyjnym narzędziem pozwalającym rzetelnie zamienić różnorodne wypowiedzi uczniów na oceny.

Prof. S. Żurek omówił zagadnienie ewaluacyjnego wymiaru egzaminu zewnętrznego – jako źródła informacji o efektach wdrożenia nowej podstawy programowej. Podstawa została oparta na paradygmacie komunikacyjno-tekstowym, w związku z tym egzamin powinien przynieść odpowiedzi między innymi na pytania: czy uczeń jest świadomym uczestnikiem procesów komunikacyjnych, czy jest świadomym odbiorcą kultury oraz, czy rozumie teksty kultury, w tym nie tylko teksty literackie, ale również teksty o innym charakterze, np. audiowizualnym. Referujący zaznaczył, iż wynik, jaki uczniowie osiągają na egzaminie, jest zdeterminowany procesem kształcenia, a ten opisany został w programach nauczania. Wybór przez nauczycieli dobrego programu to jeden z ważnych czynników mających wpływ na przygotowanie uczniów do spełnienia wymagań podstawy programowej, a w konsekwencji do egzaminu. Kolejnym uwarunkowaniem są umiejętności dydaktyczno-metodyczne nauczycieli, co rodzi się pytanie, czy uczelnie przygotowują nauczycieli do dynamicznie zmieniającej się  rzeczywistości szkolnej. Profesor zaznaczył, że pytanie to, w kontekście tematu seminarium można postawić następująco – czy przyszli nauczyciele, studiując, mają okazję nauczyć się, jak uczyć uczniów interpretacji tekstów kultury.

Na pytanie to odpowiedziała prof. E. Jaskóła, prezentując model, jaki w zakresie kształcenia przyszłych adeptów sztuk nauczycielskiej  przyjęto na Uniwersytecie Śląskim. Program studiów został tam tak skonstruowany, że w toku nauki studenci wielokrotnie uczestniczą w zajęciach, które nie tylko rozwijają ich osobiste  umiejętności interpretacyjne, ale też przygotowują do rozwijania tych umiejętności u uczniów, opierając proces kształcenia na zasadzie: od intuicji do definicji, od tekstu do kontekstu. Niestety nawet najlepsze programy przyjęte przez uczelnie oraz najlepiej przygotowana kadra akademicka nie zagwarantują wysokich umiejętności dydaktyczno-metodycznych studentów, jeśli oni sami nie zaangażują się w wysokim stopniu we własny rozwój. Oczywiste jest również, że nie da się uniknąć zróżnicowanego poziomu wiedzy i umiejętności studentów, bo jest ono naturalną konsekwencją różnic wynikających z ich zróżnicowanego potencjału. W związku z tym prof. Jaskóła zasugerowała, żeby przyszli pracodawcy, tzn. dyrektorzy szkół, zatrudniając absolwentów, zwracali uwagę na informacje zawarte w suplemencie do dyplomu, w którym podaje się oceny uzyskiwane w toku studiów. Umożliwi to odpowiednią selekcję do zawodu.

Wystąpienie prof. A. Janus-Sitarz dotyczyło celów edukacji literackiej wobec kryzysu czytelnictwa. Prelegentka podkreśliła m.in., że egzaminy zewnętrzne determinują zarówno treści, jak i sposób nauczania, a to powoduje, iż nabierają znaczącej wagi dla organizacji procesu kształcenia. Jeśli więc formuła egzaminu nie uwzględni umiejętności interpretacyjnych uczniów, będzie się to wiązało z niebezpieczeństwem marginalizowania w szkole tej istotnej umiejętności. Zadecyduje o tym proste w swej logice myślenie – szkoda czasu na coś, co nie jest sprawdzane zewnętrzne i nie ma wpływu na ostateczne wyniki ucznia i szkoły. Takie pragmatyczne, ale krótkowzroczne podejście „zabije” nie tylko sztukę interpretacji, ale również będzie działało demotywująco na czytanie w ogóle. Obecne pokolenie uczniów wychowane w kulturze audiowizualnej, nazywane netogeneracją, ma trudności z opanowaniem szeroko rozumianej umiejętności czytania i rozumienia tekstu, który jest przekazem pisanym. W tej sytuacji sygnał płynący z systemu egzaminowania  musi być bardzo silny i kierować uwagę zarówno uczniów, jak i nauczycieli na wagę umiejętności czytania.

W ostatnim wystąpieniu prof. K. Biedrzycki zwrócił uwagę na to, że czytanie szkolne powinno być również aktem przeżywania lektury, prowokować doznania estetyczne i  głębszą refleksję nad tekstem uwzględniającą nie tylko aspekty historyczno-literackie, ale również, a może przede wszystkim osobiste doświadczenia ucznia. Mówiąc o takim podejściu do kształcenia umiejętności interpretacyjnych, prof. Biedrzycki zaprezentował zadania do fragmentu Księgi Rodzaju (zestaw zadań zamieszczony jest w bazie narzędzi dydaktycznych IBE) i podkreślił, jak istotną rolę w procesie kształcenia odgrywają zadania stawiane przed uczniami. Ich dydaktyczna celowość i atrakcyjność sprzyja zainteresowaniu uczniów tekstem, co w konsekwencji prowadzi do jego przeżycia.

W trakcie końcowej dyskusji uczestnicy zwracali  uwagę na istotność kwestii poruszanych podczas seminarium – zarówno dla nauczania języka polskiego, jak i egzaminowania z tego przedmiotu na różnych etapach edukacyjnych. Zwrócono uwagę na potrzebę szerokiego wsparcia metodycznego, które w związku z wdrażaniem nowej podstawy programowej oraz nowej formuły egzaminów należy kierować do nauczycieli. Podkreślono, że takim wsparciem jest baza narzędzi dydaktycznych zamieszczona na stronie IBE. Propozycje zadań tam zamieszczonych stanowią przykłady pomysłów do wykorzystania w praktyce szkolnej, ale też mogą inspirować nauczycieli do tworzenia własnych twórczych rozwiązań.

Kolejne seminarium z cyklu Badania i polityka edukacyjna dotyczące języka polskiego IBE zorganizuje wspólnie z Uniwersytetem Śląskim jesienią br. w Katowicach.