O skutecznym badaniu poziomu kompetencji językowych

20-21 października 2011 w Warszawie odbyło się kolejne międzynarodowe seminarium Instytutu Badań Edukacyjnych z cyklu Badania i polityka edukacyjna, pt: Ocenianie umiejętności dzieci i młodzieży w nauce języków obcych. Celem spotkania była wymiana doświadczeń i dyskusja na temat skutecznego badania poziomu kompetencji językowych oraz rzetelnego oceniania i opisu osiągnięć językowych uczniów w wieku wczesnoszkolnym i gimnazjalnym.

Gośćmi specjalnymi dwudniowego seminarium byli eksperci i badacze w zakresie oceniania dzieci i młodzieży: Louise Courtney  z Uniwersytetu Southampton (Wielka Brytania), Evelien Krikhaar z Exeprtisecentrum przy Uniwersytecie Radbound (Holandia), Peter Lenz z Instytutu ds. Wielojęzyczności Uniwersytetu Fryburskiego (Szwajcaria) oraz Lucilla Lopriore reprezentująca Uniwersytet Roma Tre (Włochy). W spotkaniu wzięło udział blisko 80 uczestników, wśród których byli między innymi przedstawiciele MEN, CKE, OKE, kolegiów językowych i wydziałów neofilologii.  Do udziału w seminarium zgłosiło się także wielu nauczycieli języków obcych ze szkół z całego kraju.

W wystąpieniu otwierającym seminarium, lider Pracowni Języków Obcych w IBE dr Magdalena Szpotowicz omówiła podstawowe wyzwania związane z pomiarem osiągnięć językowych dzieci, m.in.  kwestię dostosowania narzędzi pomiaru do wieku rozwojowego uczniów, ograniczenia badań do pomiaru umiejętności rozumienia ze słuchu i wypowiedzi ustnej oraz, w przypadku badań podłużnych, dodatkowego dostosowania narzędzi badawczych do zmian w rozwoju poznawczym dzieci [prezentacja]. Dr Szpotowicz mówiła także o trudnościach związanych z pomiarem umiejętności dzieci w świetle projektów badawczych realizowanych w Pracowni Języków Obcych IBE oraz procedurach na rzecz zapewnienia jakości i rzetelności pomiaru, zarówno podczas przygotowania narzędzi, jak i samej realizacji badań IBE wśród dzieci. Dr Szpotowicz podkreśliła, że bez względu na kontekst oceniania (ocenianie wewnątrzszkolne, ocenianie zewnętrzne – testy i egzaminy zewnętrzne, pomiar osiągnięć językowych uczniów w ramach projektów badawczych) jego wyniki powinny być czytelne dla uczniów i nauczycieli oraz zawierać informację zwrotną dotyczącą sposobu uczenia się i nauczania.

Peter Lenz, współautor wielu projektów związanych z ocenianiem umiejętności w zakresie języka obcego, m.in. Europejskiego Portfolio Językowego i standardów kształcenia w zakresie języków obcych (angielskiego, francuskiego, niemieckiego) w toku obowiązkowej edukacji szkolnej w Szwajcarii, zaprezentował projekt Lingualevel. Lingualevel to zestaw narzędzi do oceny umiejętności językowych uczniów w zakresie języka angielskiego i francuskiego opracowany na zlecenie władz niemieckojęzycznych kantonów  Szwajcarii [prezentacja].

Peter Lenz przedstawił proces przygotowania zestawu, m.in. w jakim stopniu i w jakich aspektach Lingualevel nawiązuje i uzupełnia deskryptory biegłości językowej zawarte w Europejskim Systemie Opisu Kształcenia Językowego oraz Europejskie Portfolio Językowe. Lenz omówił elementy składowe zestawu, tj. 1) narzędzia do samooceny uczniów, 2) bank zadań testowych, 3) kryteria oceny w zakresie wypowiedzi ustnej i pisemnej, 4) testy diagnostyczne, 5) zestawy wzorcowych przykładów poszczególnych poziomów biegłości językowej w zakresie wypowiedzi ustnej i pisemnej (benchmarki). Lenz podkreślił rolę zaangażowania nauczycieli w proces przygotowywania narzędzi do oceny i samooceny zarówno na etapie definiowania potrzeb nauczycieli i uczniów, jak i walidacji oraz informacji zwrotnej dotyczącej opracowanych materiałów Lingualevel. Prelegent podzielił się także krytycznymi uwagami na temat słabych stron prezentowanych materiałów oraz, oceniając z perspektywy czasu Lingualevel, omówił alternatywne rozwiązania, które przyjąłby gdyby obecnie podejmował prace nad opracowaniem zestawu.

Prezentacja dr Lucilli Loproire poświęcona była ogólnokrajowemu badaniu dotyczącemu wprowadzenia nauczania języka obcego do programu szkoły podstawowej we Włoszech. Badanie przeprowadzono w latach 1999-2000 w zakresie angielskiego i francuskiego na próbie ponad 3000 10/11-latków po 3 latach nauki języka obcego w szkole [prezentacja]. Dr Lopriore poprzedziła omówienie wyników badania charakterystyką organizacji obowiązkowej edukacji językowej we Włoszech, w której szczególną uwagę zwróciła na zróżnicowanie warunków nauczania języków ze względu na migrantów, wielojęzyczność i dialekty w poszczególnych regionach kraju, kształcenie i przygotowanie do zawodu nauczycieli języków obcych, wpływ międzynarodowych certyfikatów językowych na oczekiwania rodziców oraz wpływ międzynarodowych badań edukacyjnych takich jak PISA na stworzenie i działania krajowego Instytutu ds. Oceny Systemu Edukacji (INVALSI). Wyniki  prezentowanego przez dr Loproire badania wykazały m.in. różnice w poziomie znajomości języka między dziewczynkami i chłopcami, pozytywne nastawienie do nauki języków obcych w badanej grupie wiekowej, korelacje pomiędzy osiągnięciami uczniów i samooceną ich umiejętności oraz kompetencją metajęzykową w języku pierwszym. Dr Lucilla Loproire przedstawiła także przykładowe zadania i materiały służące do oceny znajomości języka angielskiego wykorzystane w badaniu, których słabe i mocne strony omówione zostały podczas dyskusji uczestników spotkania.

Wystąpienie Louise Courtney otworzyło drugi dzień seminarium. Prelegentka  zaprezentowała narzędzia oceny umiejętności językowych wykorzystane w dwóch badaniach poświęconych wczesnoszkolnej nauce języka francuskiego [prezentacja]. W pierwszym projekcie - długofalowym badaniu monitorującym postępy uczniów w szkole podstawowej i pierwszym roku nauki w szkole ponadpodstawowej ocenie podlegała wypowiedź ustna, pisemna i czytanie, w drugim - porównawczym badaniu osiągnięć językowych dzieci rozpoczynających naukę w wieku 5, 7, i 11 lat pomiar dotyczył wypowiedzi ustnej. W obu przypadkach zebrany materiał badawczy poddany został analizie ze szczególnym uwzględnieniem trzech obszarów: słownictwa, gramatyki i umiejętności interakcji. Louise Courtney omówiła, jak poprzez analizę realizacji zadań wykonywanych podczas badania uzyskać całościowy obraz umiejętności ucznia. Courtney wiele uwagi poświęciła także procesowi przygotowania zadań, m. in. kwestii dostosowania materiałów zarówno do podstawy programowej, jak i do etapu rozwoju poznawczego i zainteresowań badanej grupy wiekowej, co w przypadku porównawczego badania osiągnięć uczniów w wieku 5-11 lat było wyjątkowo trudnym zadaniem.

Ostatnie godziny seminarium i prezentacja Evelien Krikhaar poświęcone były ocenianiu wypowiedzi ustnej w języku pierwszym i obcym dzieci w wieku wczesnoszkolnym [prezentacja]. We wstępie prelegentka omówiła w zarysie projekty badawcze Expertisecentrum m.in. badania nad dysleksją rozwojową i przyswajaniem języka pierwszego oraz prowadzone dla holenderskiego Ministerstwa Edukacji badanie nad opracowaniem celów edukacji w zakresie języka pierwszego na poziomie szkoły podstawowej i sposobach monitorowania stopnia ich realizacji. Krikhaar opowiedziała także o organizacji nauczania języków obcych w holenderskich szkołach oraz planach i rozpoczętych działaniach na rzecz stworzenia celów i narzędzi do oceny umiejętności mówienia w języku obcym na potrzeby edukacji wczesnoszkolnej. Prelegentka przedstawiła przykłady technik aktywizacji i typy zadań w zakresie wypowiedzi ustnej w języku angielskim wykorzystane w międzynarodowym projekcie badawczym nad organizacją i efektami wczesnoszkolnej nauki języka w szkołach Early Language Learning in Europe – ELLiE,  w którym uczestniczyła również Polska. Tak jak wszyscy przedmówcy seminarium podkreśliła również, że rzetelne i pełne badanie umiejętności językowych powinno obejmować nie tylko sam pomiar osiągnięć uczniów lecz także obserwacje lekcji oraz wywiady z uczniami, nauczycielami i rodzicami uczniów.